Keurboeken uit Limburg (NL)
Wittem - 1529, 1531, 1550, 1556, 1563, 1718
Bewerkt door Mathieu Vandenbosch
Hier nae volghen alsulcke Costumen, ende gebruijcken, als in den Lande van
Witthem in der Banck Mechelen over veele jahren zyn gebruyckt en onderhouden
gewest van Leengoederen ende Chyns Goederen, van den Panhuys genoemt een
Banpanhuys.
Item van de Banmoelen genoemt die Wolffsmoelen. Noch van boeten ende breucken
ende noch andere puncten en Clausulen, die van oudts gewoon sijn 't onderhouden.
Anno xvC en vyfftigh per Paulam Stuyn [Paulum Huijn*] congregatum et ab antiquis predecessoribus
auditum.
I. Van de Leengoederen.
Item dergeen, die een leen ontfanckt van dooder handt,
daer den Statthelder ende twee leenmannen ten minsten bey syn, daeraan wyst men
den Heer een perdt, ist dat den affgestorven een perdt gelaeten heefft, ende en
heefft hy geen perdt wyst men den Heer een pantsel, isser geen pantsel wyst men
den Heer vyffthien alde grooten ende den camerlinck een stuk golts niet van den
minsten, noch van den meesten. Ende dit voors. is oock alsoo van veltleenen, den
Statthelder een vierdel, yeder man die daer bey is een flesch wyns.
Van een voorgenger ofte momboir te stellen en heeft den Heer
niet, dan den Statthelder und mannen hun gerechtigkeit wie voorscreven.
Van den goederen, die leenen syn offt onder leenen gehooren
off spletten, daer vil syn en heeft den Heer niet, en de Statthelder ende
Leenmannen wie voorscreven is.
Ende offt jemandt een spleet ende wolt dat vercopen sal der
principal man hem goetlich bekennen, ende dan vercoopen ende overgeven ende van
den bekentenis en heeft deer heer niet, ende der Statthelder sijn gerechtigkeit
ende mannen wie voorscreven.
Die pacht op leengoet gelden heefft ende die vercoper die en
is den Heer niet schuldig dan den statthelder een vierdel wyns, ende jeder man
die daer bey is een flesch wyns.
Ende die niet betaelt en wordt van pachten die op Leen staen,
die mach des Statthelders gesinnen om pende aff te leveren van den leen in des
boden hant, offt der Statthelder mach twee mannen verleenen om die penden aff te
leveren in des boden hand, der sal begeeren aen den Statthelder twee mannen ende
die sullen opt goet gaen ende die genachtinge kundigen ende binnen xiiii daegen
daernae wederom twee andere mannen allen wie voorscreven. Daervan heefft den
Statthelder een vierdel van jeder genachtinge ende jeder man die daer bey is
jedereen een flesch wyns. Ende dan noch hy laeten maenen, wie hier voorder met
recht staen sall, ende die statthelder sal die mannen maenen, soo sullen sy hem
wysen. Naedemael hy syn vierde genachtinge heefft, soo sal der statthelder hem
goeden in syn pandt, ende op t' pandt gaen metten acht mannen die d'eerste, ij,
iij ende iiij-de genachtinge gedaen henbben, ende dan is men hem weysende wyn
schuldig, ende den statthelder een vierdel, ende jeder man een flesch wyns.
Ende wordt die genachtinge ontslagen, soe sullen sy te beyden
syden borgen setten, ende inlegen vyffthien gulden, alsdan mach der Heer die
mannen schryven, ende dan te verhooren, wes partheyen aenlegen drey daegen nae
den anderen, ende alsdan een wijsdom daervan geben.
Dan mach der statthelder nae synen geluck ende bequamheyt die
mannen schryven, op hen Eeden ende verbeuren hens leens, te connen dat recht te
besitten gelyck dat van oudts gewoonlich is tot Witthem in den sadel, offt wie
dat den Heer offt statthelder gelieft ende oock bequam ist.
Dit is den forme des Eedts die een
leenmann doen moet.
Item hy sal sweren zo Gode ende den Heyligen dat hy
den Edelen Wellgebooren Vryheer van Witthem sal trou en holt syn.
Ende als hy van den Heer offt synen geseten Drossardt offt
Statthelder geschreven wordt, sal hy comen ende gehoorsaem zyn, ende dat
leenrecht helpen besitten metten Leenmannen ende sall hy partheyen verhooren,
ende als hy van den Statthelder gemaent wordt, sal hy sich beraeden, ende dan
wysen nae synen byten, ende nae den leenrecht, ende alles des geene te doen, wes
een leenman is schuldig te doen, sonder argelist. Soe moet my godt helpen ende
allen syn Heyligen.
Ende jemant syn iiii genachtinge hadde, soe sal hy dan des wael gesinnen an den
statthelder, ende der statthelder sal eenen verleenen, hem daerbinnen goeden nae
den leenrecht, met den mannen die d'eerste, ij, iij ende iiij-de genachtinge
gedaen hebben.
Ende op die vierde genachtinge oock twee nieuwe mannen, ende
die voorscreven mannen die d'eerste, ij ende iij-de genachtinge gedaen hebben
sullen op die iiij-de genachtinge daerby syn om op dat Erft ende leen te gaen
ende dan op de iiij-de genachtinge op den staenden voet den heyscher daer in te
goeden ende erven nae den Leenrecht, ende dan heeft der Statthelder ende
Leenmannen die cost, ende henne behoorlijcke Rechten.
II. Van de schepenen.
Der Heer van Witthem sal hebben binnen syner Herlicheyt
ende Lande van Witthem eenen Scholtes ende seven schepenen in der Banck van
Mechelen, ende der Heer mach richten over hals ende buyck nae wysdom deer
schepenen.
III. Van dat banpanhuis.
Ende wanneer der Heer der gantzen gerichten noot heeft
ende gebruycht, is der Heer hen schuldig den cost ende dranck wyn ende weys.
Noch heefft der Heer van Witthem voorscreven een banpanhuyss
ende een banmoelen. Soe halden die schepenen dat niemand binnen dese Banck bier
om te vercoopen brouwen en mach, dan alleen den brouwer in dat banpanhuyss
voorscreven.
Noch halden die Gerichten, dat der Brouwer schuldig is te
maecken tweeder handt bier, een van xii br. Dat anner van vi br. ende niet
hooger, ende sal oock schuldignsyn altyt kleyn bier te hauen voor die nabuer.
Ende is hy schuldig den nabueren te borgen een vierdel jaers, so verre hy soe
veel heefft, dat hy sich can ernaeren.
Nu naederhandt is toegelaeten om der dueren tyts wille dat hy
bier mag maecken vuer twelff br. ende viii.
Daernae werdt wederom toegelaeten bier te maecken, wie men
dat hierom gemeinlyck maecht, nochtans is der Brouwer schuldig klein bier te
maecken ende pinwaerts werdt nae ordonnantie der gerichten en der gesworen
koërer ende is oock den brouwer altyt schuldig gaer ende alt bier te hebben
voor die Nabuer.
Ende offt saecke weer den brouwer den ban ende dwanck des
panhuys halden wolde, soe moet haeven altyt tweer hand bier wie voorscreven.
Ende waert oock saecke eenig nabuer dunne biers gesonde, ende der brouwer en
haede geen dun bier, soe mag die nabuer dat dyck bier haelen sonder weder eggen
ende den brauwer alleen soo veel geven als dat dun bier gelt.
Offt der brouwer jemant een ton bier vercocht ende sacht: een
tonne bier soe die haer maet hilt, soe soude die tonne halden xxxv. quarten.
Ende oock saecke weer, dat der brauwer den ban niet en hielt
soo voorscreven, soe moegen die teppers ende nabuer bier haelen waer het hen
beliefft sonder misdoen.
Noch halden die gerichten, dass een yeder Nabuer bier mach
maecken in syn huys voor hem ende syn huysgesin.
Item alle vaegtgedinge sal men die kuerer voor roepen ende op
hennen Eedt maenen, dat sijn aenbrengen sullen, wat sy binnen der Banck von den
haven van bier ende broot, daer den Nabueren niet te cort geschiede, ende den
Heer te straeffen stoent. Ende der kuerer sol altyt twee bey den anderen syn,
ende als een syn ampt op seyt ende een jaer daeraen geweest is, sal men eenen
anderen setten, die den gerichten nuts ende bequam daertoe dunckt te sijn
ende sal eenen Eedt doen.
Die kuerer sullen omgaen daer men bier tapt ende sullen die
quarten meten, ende dy sy te kleyn vinden, sullen sy om twee slaen, ende sooveel
sy sulcken vinden, sullen sy onthalden ende aenbrengen op eenen vaegtgedinge
dag.
Ende sullen oock aenbrengen, offt sy 't weten, wie dyck der
werdt daerbinnen getapt heefft, op eenen vaegt gedinge dag, ende hoe dyck hy
daerbinnen getapt heefft, so dick boetig om . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . xv br.
Oijck sullen die weerde die kuere gesinnen, soe wanneer sy
bier inleggen, ende sullen oirloft aen den kuere gesinnen om te tappen.
Ende offt die weerde des niet en deden ende tapten sonder
oirloff, dat sullen sy den gerichten te kennen geven soe dick om . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xv br.
Ende offt die kuere eenig bier afgesett hadden, ende die
weerden dat hooger verwethen, dan sy geset hadden, sullen sie den gerichten
aenbrengen so dyck om . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . xv br.
Oock en sullen sij geen hogger bier kueren, dan voor xii ende
xviii br. Het en weer saecke dattet toegelaeten wordt vant gericht, ende gantzer
gemeynte, wie voorscreven is van brouwer.
Oock en sullen geen bieer kueren ten sij drie daegen oudt,
des sullen die kuerer haven voor hunne gerechtigheit van jeder Bier dat te
Mechelen in des heeren panhuys gebrouwen wordt jeden een een quart, ende by
jeder tepper een quart.
Op Dinstdag den tweeden dag in den Mey op eenen vaegtgedinge
dat hebben die schepenen gewesen, offt saecke weer, dat de weerde oirloff hadden
te tappen eer dat bier gecoren weer ende affgeset werde nae der handt, soo
sullen die werden sien den luyden hen gelt weder te keeren, dat sij t'hooger
verweht henbben, dat dat geset werdt.
Ende wanneer jement weer, het waer wyntepper oder bier, werdt
tappen sonder oirloff, soe dick weren sei boetig aen den Heere, ende die boet .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . xv br.
Die kuerer sullen oock metten maeten, omgaen die kannen int
panhuys ende by den teppers te meten, ende vinden sy die te kleyn, sullen sy die
om twee slaen, ende soe dyck sy daermit getapt hebben, boetig aen den Heere om .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . xv br.
Ende een halff quart te Limborg ende een halff tot
Valckenborg salt een quart een quart syn tot Mechelen. Offt die kueren dat bier
int panhuys gekeurt hadden, ende het woorde in de bierhuyseren getapt, dan mogen
sy naegaen, ende korent end emogent dan affsetten nae bevinden des biers.
IV. Van maeten en gewichten.
Noch is der Heer schuldig die waege ende dat gewichte te
stellen, daer die keurmeesteren met omgaen. Ende een oprechte maet, als een
halff quart tot Limborg ende een halff tot Valckenborg, is een quart in dese
bancke.
Oock is de Heer schuldig een maet quart te stellen, ende dat
is een halff quart tot Limborg wie voorscreven.
Oyck sullen die keurmeesteren omgaen by de geene die veyl
backen in der Banck van Mechelen en sullen dat broot wagen acht pont, vinden sy
min aen gewicht, soe sullen sie dat broot met hen nemen ende sullent den
Gerichten te kennen geven ende dat broot den armen om Godtswillen geven. Sal
oyck den Heer oft den scholtes in stadt ons gen. Heeren dat gewicht stellen.
V. Van den Banmoelen genoempt die Wolffsmoelen.
Der Heer van Witthem heefft die Banmoelen genoemt die
Wolffsmoelen, ende op deselve syn schuldig te maelen alle die onderdaenen die in
den Lande van Witthem geseten syn op des Heeren grondt goet.
Ende denselven is der Molener schuldig hen gemael offte
molder te haelen in die naeste coopstadt offt een banmyle rondtsom om den
maelter die hy daervan hebben sal.
Ende heefft der molener van jeder gestreeken vaet een malter
schottel oyck gestreeken, van schottelen sal sesthien een gemeeten vaet maecken.
Syn die onderdaenen schuldig den molener drie daegen nae te
gaen in de moelen nae den anderen volgende en heysschen hem dat malder te haelen
offt te ontbieden, ende jeder moelen kundigen, ende op den derden dat is een
molener schuldig hen meel te leveren.
Ende en doet der molener des niet, soe mach dan die geene,
die hem alsoo gesonnen heefft maelen,daer hem gelieft sonder misdoen aen den
Heer offt Molener.
Oock soe menig gestrecken vaet, als ter moelen gedaen wordt,
soe menig gehoopt vaet meels is hun schuldig der Molener te leveren, offt syn
gewicht, wie den onderdaen dat belieft.
Ende oft jemand twyvelden, hy het syn niet alsoe off hadde
wie voorscreven is, mach hy des moleners perdt aentasten ende binden aen eenen
tuyn oft style offt stock sonder costen den tyt toe hy syn meel gemeeten offt
gewacht heefft, ende en vindt hy dan 't syn niet wie voorscreven, so sal by dat
perdt mogen halden ter tyt, hem deer molener syn meel brengt alles sonder
costen.
Noch is der Molener schuldig den onderdanen die spelt te
reunen ende van den korn syn malter te nemen, en will hy reunenkave haven mach
hy die spelt met den kave molteren voor dat reunen.
Oyck en sal der molener geen rudige perdt halden.
Oyck sal der Molener vilten op syn perdt leggen, daer hy die
luyden hen korn ende meel opleggen ende vueren sal.
Offt eenig onderdaen buyten moelle sonder oorsaeke wie
voorscreven staet, ende der Molener dat vernaem, mach der Molener met des Heeren
bode denselven syn meel offt broot datter er van gebacken weer, nemen ende
halden daeraen syn malder, ende die rest voirts om Godts wille geven ende
deylen.
Hier syn uytenomen allen dengenen die Commandeurslaeten syn
ende op syn grondtgoet woonen, die mogen maelen op des Heeren moelen offt op
des Commandeurs moelen waer 't hen beliefft.
Falsum est, mits dat sy sullen offt moeten maelen op de
Commandeursmoelen, gelyck den Wettemsschen accordt de dato 1406 expresse sagt.
Verbum enim sullen, son est facultatis sed obligationis aut necessitatis.
VI. Van de Straeten ende Wegen binnen der Banck van Mechelen.
Halden die Gerichten, soe sy oyck aen hunne voorvaderen
vonden hebben, dat een Heer van Witthem is schuldig binnen synen lande die
rechte Heerstraet te maecken ende te halden, des heefft der Heer Wechgelt ende
Slachgelt op der Herstraeten.
Voirt halden die Gerichten, dat ander tweerodige wech, door
't lant gaen syn, die nabuer t'samen der handt schuldig te maecken met hulpe des
heeren. Voirt alle andere rodige wech, moelen wech, voirt ander gassen syn die
Erven die daertegen liggen te beyden sijden schuldig te maecken.
Ende soe jemant des sich weygerden, is der Heer schuldig dyen
daertoe te halden, dat sy den wech maecken, offt sal die Heer dyen doen maecken
ende laeten betaelen dengeenen hun Erven daerby liggen ende in gebreck waeren.
Waer 't saecke jemandt eenige behulpwege toe sloot als die
van recht oepen zouden syn, ende die niet open doen en wolden, nae oeffinge der
banckrecht ende deselve lieten sich beseynden met den Gerichtsbode ende dat tot
drie reysen toe ende alle drie reysen iij m. ende alsdan noch niet open en dede
ende eenig nabuer des van noode hadde, sich des becroonde soe sal men den
Gerichtsbode daer senden op des geenen cost, der heelig is, ende den bode salse
open doen offt doen doen, ende soe menige steck als men daerbinnen vindt, soe
menige boet ende jeder boet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii mar.
VII. Breucken.
Item die geene die veyl backen, brauwer ende tepper hetsy
wyn offt bier offt meedt offt allerley dranck die men koert, soe dyck als man
dese voorscreven boetig vindt.
Jeder boet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii mar.
Ende alles
nae aenbrengen der kuere
Een clacht boet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vyff mar.
Een boet van Erfgoeden . . . . . . . . . . . . . . . . . iii mar.
Het sy commer offt afferboth.
Een boet van borgtocht . . . . . . . . . . . . . . . . . iii mar.
Een boet van gereede goeden . . . . . . . . . . . . xl gl.
Een pantboet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xl gl.
Die eenen doet dagen die boet . . . . . . . . . . . . xl gl.
VIII. Dit hierna syn etzliche oeffige in de Banck rechten gebruyckt ende
geoeffent binnen der Banck van Mechelen, ende die gerichten aen henne
voorvaderen vonden hebben.
In den eersten van Commerrecht. Item offt jemandt noot
weer eenen commer aen te slaen, die sal dat doen op al sulcken dag dat men dat
gedinge halt, men dingt, offt men dingt niet, ende en wordt der commer niet
ontset, soe sal hy dien voirt stellen op den xv-de dach, offt hy des nyet en
dede noch voirt en stelt, soe is der Commer verlegen ende is boetig aen den
Heere. Ende den Commer moet men voirt stellen totten iiij-de toe ende jeder reye
den gerichten een quart wyns, voor een orken den bode den Commer te condigen i
quart wyns ende dat binnen xv daegen als den Commer aengeschlagen is te
condigen.
Ende ist van Erffpachten offt losspachten offt Erfftgoederen,
soe sal van 't gericht hem eene wase te haelen verleent werden, over den vierden
dag, op alsulcken Erff hy gecommert heefft, offt hy des begeert, ende van des
wasdem is hy een orken schuldig.
Ende achter den vierden dag mach hy den Scholthis offt synen
Statthelder nemen met den meesten deel van de schepenen, ende leyden op dat
pandt ende onderpandt, ende sal des waesen begeeren, ende dan maent die Scholtes
die gerichten, wat hy schuldig is te doen, in stadt des Heeren, soe wiesen die
gerichten, die Scholtes sall eenen waes uytrecken offt graeven, ende hem leveren
luyde syns commers, daervan heefft der Scholtes een fles, ende jeder Gerichtsman
een quart wyns; ende dan werdt hy gewesen ten naesten vaegtgedinge syns
vaegtgerichts te gesinnen, tot vieren toe, ende ist op eenen vaegtgedincklichen
dag so is hy schuldig ix quart wins, ende jeder een wie voorscreven, sy syn
daerby offt niet.
Ende nae den vierden vaegtgedinge op denselven dag sal den
boede uytroepen voor de Banck offt eenig maege offt naepachter weren, dat sy
comen unde halden, ende taelen metter sonnen.
Comt jemant ende betaelt die hoofftsomme mitten oncosten, die
werdt daerin gegoet, ende en comt niemant metter sonnen, soe werdt diegeene, die
gecommert heefft, daerin geërfft ende gegoet van Scholtes ende Gericht.
End comt jemandt der gecommert is, ende begert den commer
t'ontsetten, soe sal den Scholtes goede gewisse borgen nemen, ende sal men hem
ontsetten, ende ten naesten gedinge te recht te bescheyden, ende comt altijt
tyts genoech voor den vierden Commer t'ontsetten.
Offt saecke waer jemandt wechverdig waer die mach men syn
hoofft commeren offt hy jemandt schuldig waer, op wat dag het sy ende ten
naesten dingdaege dat men dat gedinge halden mach, sal hij sins Commers dan
gesinnen, ende dan voirtaen voirt stellen tot den vierden toe, dan menn moet den
commer doen kundigen dyen dat goet toe staet offt den geenen die dat goet te
verwaeren heefft, ende nae den vierden commer nae maenisse wysen een die
gerichten aen syne commers ende aen de panden, waer hy des gereeden vindt; dan
sall den Heysscher den Scholtes bidden om den boede. Ende den Scholtes sal hen
den boede verleenen, ende dan mach hy penden, ende die penden mach hy laeten
rusten xv daegen, ende binnen xv daegen moet hy toonen die penden voor gericht,
op eenen martdach te weten des maendags offte des woendags offt vrydags offt
saterdags.
Ende als men eerstmal des maendags thoont, die tweede reijse
dan des woendags, ende die derde reyse des vrydags, ende als men des vrydags
thoont, dan en thoont men des saterdags niet, want het mut altyt eenen dag
tusschen beyde comen, ende als men d' drie mael gethoont heefft, soe wysen hem
gericht syn vier straeten die penden uyt te te roepen. Ende offt hy dan geen
coopluyden crygen en can, soe vraeght gericht hem offt hem die penden goet
genoeg syn voor syn somme ende costen, soe sal hy seggen, waervoor sy hem goet
genoeg syn. Soe sal hy den bode laeten kundigen dengenen dyen die pende
toeghooren, offt die gepandt is, dat die penden met recht omgeslagen ende
verwytert syn, soe mach hy noch comen binnen xv daegen, ende geven die
hoofftsomme metten gerichtscosten ende lossen syne penden ende indyen des niet
en geschiet, soe mocht den heysscher die panden nae sich slaen.
Hadt oyck jemandt eens gepandt ende laet dan eenen merchtdag
overgaen, soe syn dat ende weeren dan verleggen denden, ende is boetig om xl br.
het en waer met will des Heeren.
Ende offt jemandt pende ontsetten wilde, die sal goede borgen
setten, wie van commer voorschreven is.
Ende als men jemandt pende gelanckt heefft binnen der banck
van Mechelen liet hy die liggen xiiii daegen ongethoont, soe sal men dat
verlegen panden, het en waer met willen des Richters ende parteyen.
Eenen heefft eenen commer gedaen, ende die gecommert is,
heefft den commer ontsett, op dincklichen dag, de smorgens voor den gedinge dat
recht gespannen synde. Heefft die gecommert hat syn aensprach gemacht, daerop
den anderen antwort, verhopt nae dyen den commer huyden eerst ontsett is,
vermeynt uystandt te hebben westen naesten, daerop gericht erkant, dat der
gecommert is sal antwort geven, offt hem beliefft.
IX. Van geweltsaecken.
A.
Paulus Thyssen stathouder segt, dat het commerrecht is
het hoochste welck den keyser heefft.
Gewelt dat is jemandt het syn te nemen met gewelt offt pende te weygeren offt te
weeren in commer te tasten, offt commer te breecken, offt jemandt syn tuyninge ,
muyren offt desgelycken te breecken, offt over jemandt erff te vaeren, sonder
recht offt reden buyten synen danck, offt jemandt te slaen, offt te quetsen,
offt jemandt dat sijn't onthalden buytenn orloff, offt jemandt op 't syn te
hoeden in syn korn of bemden te hoeden offt te houden; det syn claegeliche
saecken ende Breucken.
B.
Id est jeder clacht voort te stellen is vyff merck aix.
Offt jemandt claegde van eenige van voorschreven puncten sal der schultes borgen
ontfangen ende sal den cleger hooren, ende sal een syn claecht maken nae wysdom
der schepenen, dan soll der Heer den beclaechden doen kundigen; ist een
ingeseten, soe sall em der bode driemael kundigen ende opgebieden ende ontset hy
den der clacht niet, machem den Heer dan doen haelen, ende setten ter tyt hy
borgen gestelt heefft, ende der cleger wordt in syn clacht gewesen, offt
ontslaet hy die clacht eer dat iiij opgepoth geschieht is, sal der scholtes offt
synen statthelder borgen nemen, ende te recht stellen, ende jeder clacht Boet is
vyff merck aix.
C.
Id est de klompen aandoen offt vast setten.
Ist een uytlendig man sall der Heer synder waernemen, wanneer hy comt in der
Heeren Herrlicheijt, der Heer sal hem borgen eysschen, ende en heefft hy geen
Borgen, offt en wilt hy geen setten, sal hem der Heer aentasten, ende borgen
verleenen, ende stellen hem te recht.
D.
Het ontsetten cost soe wel een vierdel wyns, als het
maecken van de clachte.
Daervan heefft der scholtes ende gerichte van eender clacht aen te slaen ende te
ontsetten een flesch wyns, ende die Heer die moet de clachten doen kundigen,
daervoir werdt der heer synre breucken
E.
Het eersten mael alleenlyck, daernaer moet de parthye
sulx doen.
Ist saecke dat jemants eenig man quests off wondt soe sall der gequeste syn
wonde thoonen voor gericht, ist een wieche wonde soe ist der heeren breucke . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. viij gulden.
Ende soe dyck als sy geheylt is, soe menige wonde is sy, eens geheefft ii
wonden,
twee reysen drie wonden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . x
Ende ist een wonde die geender wiechen en behoefft so ist . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . iiij gulden.
Een vuysten slaeg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . x gulden.
Die schepen van Baelen halden van allen Breucken wech.
In den eersten weret saecke dat een den anderen sloege sonder
wondt te maecken, ende die geslagen had word beclaegt ende quam en gestande des,
soe sall hy ervallen syn eenen wech te Ceulen,
van wege is hy der heer vervallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . eenen gulden.
Dergenen die den anderen wondt sleet, dat bloet leet, ende wordt beclaegt is
eenen weg tot Trier ervallen daervon heeft den Heer . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .ij gulden.
Van eender opender wonde ist eenen wech tot Sinter Claes daervan heeft der Heer
. . . . . . iiij gulden.
Van eender wieckender wonde ist eenen wech tot Sint Ewald, daervan heeft der
Heer . . . . viij gulden.
Ende van jeder saecke den Ertssaeter af.
Item worden dese wech eenig gewesen voor de maent Merz, so
ist der wech gevallen, maer wilt der man, soe mach hy den wech laeten staen wes
die maent nae Sinte Remysdag.
Ende offt eenig wech gewesen wordt, voor Sinte Remysdag soe
ist der wech gevallen, maer wilt der man, soe mach hy den wech oock laeten staen
wes die maent merz.
Ende offt der man deser geen en hielt, soe sal die daeran
gewesen is den parthyen gevallen syn also veel als der heer daervan heeft.
Van oneerlycke worden op jemant te sprechen, die jemandt
mogten hinderlich syn aen syne eere, offt aen syne goede faem, ende dat willen
te bewiesen.
Wan jemandt den anderen op syn Eer sprecht ende segt hy waer
een dief oft meynnedig offt dyergelycken, ende wolt bewiesen, ende hy wordt dan
daerom beclaegt, ende en cost dan nyet bewysen, als sy voor recht quaemen, soe
weer der geene die de woorden gesprochen het schuldig te coemen op den naesten
sondag in de hochmissen, slechs nae den sermoon anden Stoel staende te sagen met
oepender stemmen: Ich heb op N. offt M. gesagt, hy is een dief, dat heb Ich
gedacht ende gelogen, Ich hal den voor eenen goeden vromen man.
Ende dan werdt hy offt is gewesen op eenen wech sint Debalt
offt viij gulden daervoir noch eenen wech Sint Niclaes offt darvoir . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iiij gulden.
Noch eenen wech tot Trier offt daervoir . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ij gulden.
Noch eenen wech tot Collen offt daervoir . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . j gulden.
Ende om alle costen ende boeten aen den Heere wie
voorscreven. Offt saecke waer, dat hender jemandt den anderen scholden offt
oversacht van quaden naeme offt faeme, ende vemoet sich sulx te bewysen, die
sall der Heer te recht stellen om die waerheyt te vernemen.
Noch van wonden. Offt gebeurde jemandt den anderen wondt,
maeckte kyfflich, ende het quam voor recht, soe sal men den gewonden toewysen:
Heer ende meester affende voor een wiecke wonde eenen wech sint Debalt off
davoir . . . . . . viij gulden.
Ende voor een siepende wonde sonder wieche eenen wech Sint Niclaes offt daervoir
. . . . . . iiij gulden.
Ende voor een bluts sypende wonde eenen wech tot Trier bij Sint Matthys offt . .
. . . . . . . . . . ij gulden.
Ende voor eenen vuystslag eenen wech tot Cöllen bey den heyligen drie Coningen
offt eenen gulden dairvoir.
Ende offt saecke weer der gewondt, weer sich besorget lam te
blieven, ende dat yet van de quetsuren quam, dat sal staen een jaer om te
bewysen, ende vindt men dan waerachtig dat hy lam is, soe sal men eenen dan
wysen dat recht is nae grootheyt der lemden ende gelegentheyt der saecken.
Ende van een lit aff eenen wech sint Jacob.
Hoe men jemandt te Recht crygen sal van gereeder schult, daermen geen borgen
voir en hefft.
Ist saecke een ingeseten man offt vrouwe, knecht offt maegdt
yet schuldig syn, die sal men met dem Bode doen dagen offt ingebieden tegen den
naesten vaegtgedinge in deser veugen:
In den eersten van kersdag aen wes des sondags nae darthien
dag, van Paeschdag aen wes des Sondags nae belooken paeschen, van St. Johans
Baptist dag aen wes des sondags daernae. Ist men hiervan den Bode schuldig te
geven die ingesetenen xv heller aix, ende die uuytlendige een halff quart wyns.
Ende als hij dan comt voor dat recht ende doen den heysch
oepen moeten den heysscher kennen offt loonen is hy tegenwoordig, is hy niet
tegenwoordig comt hy noch ten naesten gedinge tits genoeg; ende als hy dan in
der antwort comt borgent hy der scholt, werdt hy aen sijnen eedt gewesen ende
mach op denselven dach sweren, offt syn bedencken nemen als ten oepenen tyde
gewesen wordt.
Ende kende hy scholt soe werdt den heysscher aen synen heysch
oft somme gewesen.
Ende een uytlendig man die moet men met commer soecken, ende
allen gerichtscosten widerkeeren.
Soe mach men oyck een ingeseten doen, indyen men bewysen conden hem syn scholt,
die hy in alles schuldig is met synen gereeden niet betaelen en conde.
X. Van aenrichtinge te doen van vervolgden offt erwonnen saecken die met
Recht erwonnen syn.
Offt saecke weer, dat jemandt eenen commer dede, ende der
commer ontbonden worden, soe ontfangt der Heer borgen, ende der heysscher
ervolgt synen heysch, soe sall hem der Heer synen heysch ervollen, ende
vernuegen offt den heysscher mach die Banck sluijten, toe dat hij vernuegt is.
Wie voorscreven is oyck van anderen saecken daermen te recht
met comt, als clacht, pantschap,
affverboth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . x s.
Heefft der Heer offt amptman in stadt des Heeren geen goede
borgen, dat hij mach goede pende doen leveren offt uuytrichtinge moet hy selver
doen.
Als nun een saecke te recht gaet, ende kondt ende kondtschap
verhort is ende eenige parteynen vermaenen, offt roeren dat hoyt, sullen die
gerichten trecken op parthyen cost ende hunnen arbeit ende inden sy dat hoyt
niet en roeren noch en vermaenen, ende laeten maenen om recht ende oordehl te
geven, offt te trecken op henne costen als ons dat hoofft van Baelen geleerd
heeft anno xvC li den vi dag juny.
XI. Van Erffve te vercoopen ende jemandt daerin te goeden ende te erffven.
Offt gebeurde dat jemandt Erffgoet goude offt erffpacht,
dat Chynsgoet weer, soe sal der vercoopeer comen voor den Scholtes offt synen
statthelder met twee schepenen offt meer ende draegen dat over met eenem halme,
spreekende wes offt hy overdragt ende in wyens behoef, ende der scholtes sal den
halm ontfangen, ende die schepenen maenen, wat hy schuldig sal syn te doen, dan
sullen die schepenen maenen hy sal borge nemen voor des Heeren recht ende des
hooffs recht; als hy dan borgen heefft, soe sal hy den vercooper vragen offt
synen will is, dat hij dat Erff overdraegt, offt hy synder penningen te vreden
is, soe moet hy jae sagen, ende dan sal hem den Scholtes den halm verleenen,
ende erven hem in dat Erff ende doen hem des ban ende vrede nae der banck recht.
Ende en heefft der geldern geenen Eedt den heer
voortijtsngedaen is hy schuldig dyen te doen, ende sweren den Heer holt ende
getrouw te syn daer een goer laet offt ondersaet den Heer in is schuldig holt
ende getrouw te syen, syn archste te waeren, syn beste voort te stellen sonder
argelist, soe hem Godt help ende allen syn heyligen.
Ende een jeder die goet verantwoorden offt vercoopen wilt
der moet dat ontfangen eerst, ende dan mach hij met recht wercken.
Ende een die goet ontfanckt die moet den Heer eenen Eedt
doen.
Als dat goet nu gegoet is wie voorscreven soe maent den scholtes den vercooper
en den gelder op hunne Eeden, om rechtverdigen coop ende merckt, ende dan sullen
sy coop ende merckt rechtverdig op doen. Ende dan die Scholtes die gerichten om
des Heeren recht ende om des hoeffts recht ende dan wysen die schepenen.
Naedyen der Chynsgoet vercoopt ende penningen luyden, wijsen
sy schepenen den Heer den xii penninck toe op genaeden ende den Scholtes eenen
banpeeninck ende die schepenen het orken. Ende die goedinge aen Scholtes ende
gerichten is iij quart wyns ende jeder bekentenis een orken, ende een orken een
quart wyns.
Van leengoederen is men geenen orloff schuldig.
Ende wanneer een Chynsgoet vercoopt, ende syn geld niet los ledig en
onderscheyt, so is den vercooper den orloff schuldig.
XII. Van Erff te beschudden dat vercocht is ende gegoet.
Item als nu een man offt vrouw syn goet offt pacht
vercoopt ende gegoet is, soe mach een naeder maech comen ende geven den gelder
die principael penningen met lycop, gotshaller ende gerichtscosten, ende
beschudden dat binnen jaers. Ende en wilde der gelder dat niet ontfangen, soe is
hy schuldig hem dat gelt laeten te syn ende wysen den buydel ende en wilt hy dan
des gelts niet, soe mach hy dat voor den scholtes offt synen statthelder leggen
in bywesen twee gerichten offt meer, ende laeten den gelder dan kondt doen met
des heeren bode syn gelts daer te gesinnen, ende mach hem dan handt ende voet
aff doen gebieden van Erff.
Van gelt te leggen voor den Heer heefft Scholtes ende
gerichten een quart wyns, des Heeren boet xxv br.
Item weret saecke jemandt erff uytgaeve om Erffpacht, ende der gelder offt erve
aenneme bewys eenen pacht op syn goet, soe mach een naeder maeg comen ende
beschudden dat binnen jaers ende setten der vercooper een goet pand voor den
pacht, ende offt sy des niet volgen offt doen en voldoen, soe moet der vercooper
te vreden syn, soe verre gerichten praesenteren dat pandt goet genoeg is.
XIII. Van Borchtocht.
Offt jemandt goet vercocht ende ontfangen eenen borgh
binnen landts, ende die den borgh set, woont oyck binnen landts, soe mach der
heysscher den borgh maenen als der tag gevallen is, ende betaelt hy dan niet,
soe mach den heisscher den scholtes nemen met twee gerichten ende begeert dan
van den scholtes, dat hy em vraege offt hy borge is voor de somme, gesteet hy
dan dat hy borge is, soe bevält der Scholtes hem, dat hy morgen metter sonnen
in den Herbergh leijsten soll op de somme ende op des Heeren boet naer den landt
recht; ende als xiiij dagen om syn mach der heisscher den werdt doen verhooren;
dan werdt hy aen syn somme gewesen, ende dan vraegt hy, wanneer hy daeraen
geraecken sal maent die Scholtes, de gerichten wysen sy dan, dat hy den bode
mach nemen achter den dag ende aen den gereetste den borge heefft panden ende
brenget voor gericht ende quyterent nae den Landtrecht.
Ende is een buyten man daer der ingeseten een borch voor is,
die mach leysten jaer ende dag, dan hy moet den werdt alle viertel jaers die
leistinge betaelen.
Dan werdt jemand borge voor eenen uytlendigen, ende der geene
die borge ontfinckt verrede offt spreeck offt hy borge bleeff gelyck als voor
eenen ingeseten, ende der borge gestonde des, soe en mach hy oyck maer xiiij
dagen leisten, leist hy voorder, weer niet van werden, mer op syne costen.
Nu wordt jemandt gemaent als een borge ende en gestonde der
borgschap niet, soe moet hy sich oyck des entreden mit synen Eedt ende sweren
God ende allen syn Heiligen, dat hy niet borge en is, ende damit den anderen
niet en kandt ende alsoe is hy quyt, ende den anderen om die costen soe mach hy
dan synen hoofft man soecken voor die scholt met maniere van recht.
XIV. Dit hier nae beschreven halden Gerichten, nae der Banck-recht ende
alder usantie ende hercommen, so sy van hunnen voirvaederen vonden haven voor
gereet goet ende oyck rütz ende erffgoet.
In de eersten veeren bedden, pluymkussen die gestrypt
syn, ende dier gelycken rutskussen is Erffgoet.
Desgelycken gepende schlaeplaekenen, gestrypte sartsen, spanbedden beslaegen
offt met yseren krempen is Erffgoet.
Desgelycken keetelen, yseren potten, cooperen potten, tennen
platteelen die yser aen haven, allen geslaegen tenne, insgelycken kisten,
schaepen, schrynen, tresoiren beslagen op syn order, insgelycken sitten oft
scherm, insgelycken kofferen, hantvaeten met yseren hengen, voorder allentgeene
binnen den huyse nagelvast is.
Allen kleederen met rouw ende voeder, alle pater nosteren met
silveren oft gulden teeckenen, waegen, kaeren, ploeg, ketten, hamen, yseren
seelhaelen, tange, gesmede brandrosteren, rost braetpan, eenen yseren braetspit,
een beslaegen woren someren, all Erffgoet.
Bijlen, schup, sessel, ax, gaffel, staff, boor ende
dergelycken daermede man syn broot wint ende verdienet helt men voor gereet
goed.
XV. Hier volgen alsulcke Diensten als die gemeyne nabueren des Landts den
Heere schuldig syn te doen aen den huyse van Witthem, ende van oudts gewoonlijck
sijn te doen.
In den eersten heefft den huyse van Witthem op den
gemeynen Bosch syn gewoonlyck holt den brande te hulpen, als die gemeyne Nabuer
holt ontfangen; dat selve holt plegen die Nabuer als handwerckers aff te houden
ende uyt sneuwen ende die wagen hebben sy tot Witthem te vaeren.
Ende hebben daervan jeder een paer Borchmicken ende die
wagenknechten malch oyck een paer micken.
Oyck heefft den Heer op den Epener bosch een gerechtigheit ten twee jaeren: eens
dat alle wagen int landt van Witthem geseten den huyse van Witthem eenen wagen
holts op Epender Bosch haelen, ende tot Witthem vueren, dat houwen die nabueren
ende onderdanen van Epen aff ende laden die wagen om tot Witthem te vueren,
daervan heefft jeder man oyck een paer borchmicken.
Des is hierin uytgenomen den halffwin in den Heerenhoff,
den men plech aen den commandeur offt synen statthelder te gesinnen, offt hy
bewilligen wilde, dat den halffwin oyck metten Nabueren voir ende oyck sulx aen
den win te begeeren.
Insgelycken des commandeurs moelen. Desselvige gelycken
heefft Joncker Johann van Eynatten synen hoff Ten hoeve genoemt oyck
willen vry halden, maer laeten sulx aen syn bescheet.
Voirt syn die nabuer van Epen ende Mechelen gewoonlyck alle
jaer in des Herren bennet die zoden ende graven open te doen, daermen dat water
met op den grooten bennet te weteren brengen can, ende op de wyeren. Daervan
heefft jeder een paer borchmüken.
Voirt syn die van Wylre ende Nyswilre die arck schuldig te
batten ende waesen op de gemeynte te graven offt anderwaer ende den grave open
te doen van arcken tot aen den grooten bennet om die baek op den bennet ende
wyeren te keeren. Daervan hat een jeder paer borchmüken soe dük als sy
gebooden woorden.
Voirt syn die Nabuer schuldig, wanneer den ambtman beliefft
ende gelegen is als t'gras tydig is, dat selve te meyen, ende daertoe nabuer
nemen, die daertoe gestallt ende bequaem seyn. Ende dan hebben deselve cost ende
dranck soe gewoenlyck is. Ende alsdan syn die Nabuer van Wylre ende Nyswilre tot
des ambtmans gesinnen dat gras schuldig te spreynen ende uytten anderen te
werpen.
Des heefft een jeder een paer bochmüken. Voirt dan tot
gelegentheyt des tyts syn die nabuer van Mechelen ende Epen schuldig dat hoy
rede te maecken ende te laden ende in de schuer helpen te leggen, des henbben sy
morgenbroot, noen ende achternoen en dranck en des avents een paer mycken soe
dat gewoenlyck is.
Van desen Diensten voorscreven, des zodens, meyens, spreyens,
hoyen, houwen, laden seijn uytgenommen die wagen ende perdt halden, noch en syn
hierin niet verbonden dan die hantwerckers ende allen anderen ingeseten.
Voirt syn die gemein nabuer als Mechelen ende Epen schuldig
den molendyck te halden ende te maecken, des sall die Heer die pael doen ende
tuynsel op den gemeinen Bosch.
Ende die nabuer van Epen syn gewoonlyck die waesen te
steecken op d'Epener heyde offt de Mecheler Heyde.
Ende die dan wagen ende perdt hebben sijn schuldig den stoff metten waesen by te
vaeren deselve in den keerspel van Mechelen ende Epen geseten sijn.
Ende dan syn die hantwerckers geseten in den keerspel van
Mechelen gewoonlyck die pael ende tuynsel te houwen ende bereyden, ende dan den
dyck voirt rede te maecken.
Daervan heefft een jeder daer aen werckt een paer borckmicken
tot jeder reyse.
Voirt als dat ysch soe geweldig aen de moelen is, dat de molener niet gemaelen
en can, syn die nabuer oyck gewoonlyck dat ysch te helpen houwen, ende die Geull
op te houden onder de moelen, soe verre des van noode is.
Desselve gelycken als dat ysch soe geweldig is op de weyeren tot Witthem is, syn
die nabuer oyck schuldig dat ysch op te houden.
Voirt offt der Heer van vyanden besorcht weer, offt vreese
hadde, soe syn oyck een paer van nabueren gewoonlyck tot Witthem comen te
waecken. Ende die waecke sol omgaen, alle nachts twee andere in de voirste port
ende op den damme, ende hebben een tuyt biers ende wat te eten.
Ende wanneer men die leenmannen gebiet te waecken op t'huys,
die hebben cost ende dranck ende de waecken binnen dachs.
XVI. Anno xvC lvi soe hebben die gerichten van Epen gewesen.
Dat die keurmeesteren van allen gesoden dranck, die van
buyten in de banck van Epen gebrocht wordt, van jeder vaet een quart desselven
dranck hebben.
Daer broot te cleyn vonden wordt sal men dat om godtswillen
geven, end is der Becker van jeder broot boetig om . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xv b.
Daer die keurmeesteren kannen te kleyn vinden, soe dyck men
bevinden conde die werdt daerin getapt hadde, soe mennig werff boetig ende jeder
boete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . xv b.
Hebben die Gerichten gewesen dat men sal moegn penden, buyten
jaers ende binnen jaers, voir goeden die der kercken ende pastoreyen aengaen. Is
noch gewesen een buytenman offt vrauwe die hier voir gerichten ter conden
geboden worden, die is men schuldig eenen behoirlycken maeltyt ende ij st. br.
Ende een ingeseten hier ter conden wordt geboden ende niet
gehoorsaem is, ende die hem geboden hatt noch een kondt aendringt sal den
ongehoirsaemer die condt schuldig syn te betaelen, ende men is den ingeseten
schuldig 1 st. brab.
XVII. Dit is alsulcken verdraech ende gesetz als gemaeckt is overmits
scholtes, schepenen ende mannen, van de gemeynten wegen van Mechelen daertoe
geordonneert ende gekoozen, dat geschiet is in den jaer ons Heeren Duysent
vyffhondert xxix den xv dach november ende oyck wyder vernieuwt is op dan x dach
november anno xxxi.
In den eersten is verdragen dat men een jeder huys sal
geven een halff seyl holts voor syn huys holt, ende die een bebouwet leen heeft
een seyl holts.
Voirt die bewiesen can, dat hij heefft onder den Heer ende
den Commandeur negen bunre Erf, sullen hauen een seyl.
Desgelycken die veltleenen heefft, die sullen van jederen
eenen een halff seyl holts hebben.
Dat men sal van jeder eenen afftrecken dat derdedeel.
Ende offt men bevonde dat jemandt meer holt hiell, dan voorscreven is, die sal
seven ajer syn holts ontbeeren.
Ende een jeder sal syn hooffde dar laeten staen op verbeurte.
Noch is verdragen, dat niemand syn holt vercoopen en sal, uytlendig oft
inlendig, op verbeurte seven jaer sijn h
holts.
Noch sal men ginster houwen als gewoonlick is, niemanden genen vercoopen op
verbeurte seven jaer syn holts.
Noch en sal nyemant in den gemeinen Bosch bessems houwen, rys, schellen, offt
seel ende uytlendig vercoopen op verbeurte seven jaer syn holts.
Noch is verdragen: die in den gemeinen bosch houwet, ende der
vorster dan vindt soe sal der gewroegt syn, het sy gebonden offt ongebonden,
jeder holt 1 m.
Ende der vorster mag naefolgen ende binnen drye dagen
vroegen. Oyck waert' saecke jemandt holt houwe in den gemeinen bosch, ende met
waegen offt karren halet, dat sal brachtlich syn, het weer voor den houwe, offt
allen den bosch deur.
Weret oyck saecke der vorster eenen vervolgt op eens
andermans holt om weg te draegen, dat sal vruchtlichter nachtbuer straeff met
wille des Heeren.
Noch is verdraegen offt jemandt in den jongen bosch hoyet met
koyen schaepen offt perden die niet meer dan twee jaer alt weer, sal jeder koy
syn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . ij m.
Een vierdel schaep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . eenen gl.
Item noch is verdraegen dat men niet hoeden en sall in de Bosch, die onder vyff
jaer alt is, met koyen, schaepen offt perden, en oft jemand vonden weer der sal
gevroegt syn:
een koy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . een m.
een kalf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . een half m.
een perdt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . een m.
Ende soe dyck als der vorster gevroegt hat, en sy niet uyt en
vaeren, soe sal der vorster soe vern gaen, dat hy die schellen niet meer en
hoort, en sal dan wederkeeren, ende noch eens vroegen, ende dat soe dyck wes sy
uytvaeren.
Oyck sal der vorster offt hy een kud schaep in den jongen
bosch vindt, jeder vierdel eenen gulden, soe dyck sy gevroegt werden, ende als
de vorster die gevroegt hatt, en niet uytvaeren, soe sall der vorster gaen so
verre man die schellen niet meer en hoort, sal hy wederom keeren, ende sal noch
eens vroegen, soe dyck hy se vindt vroegen wie voorscreven.
Item is noch verdragen offt jemandt in desen voorscreven
Bosch houwet voor de sonnen, offt nae de sonne, ende aenbracht wordt van den
vorster offt yenig nabuer, dat sall staen ter nabuer straeff met will des
Heeren.
Desgelycken die oyck houwet in de Bosch op eenen dag, als die
nabuer by een ander syn.
Den xiiij may anno xvC ist verdragen dat den vorster sal mogen drye dagen nae
het houwen vervolgen ende vroegen.
XVIII. Anno xvC lxij is noch verdragen.
Dat een jederen syn holt binnen meert affhouwen ende
binnen april bereyden ende binnen mey uijten bosch stellen moet, op verbeurte
van het holt ten naeste comende jaer, indyen het holt op den bosch blyff.
Noch is verdragen dat een jeder die holt op den Bosch heefft
alle jaer een eyck stellen sal op de hey offt op andere gemeinte ende die
verwaeren, dat de beesten die niet schanden en maecken.
Item noch is verdragen des niemandt dat holt houwen en sal,
dat men die wortelen schaedet met affrieten, op verbeurte syns holts dar nae
volgende jaers.
Item Niemand en sal sich onderstaen eenige steenen in den
gemeynen bosch uyt te breeken, offt om de bosch, sonder voorwitten des vorsters,
offt oyck eenigen stocken offt beschelt aen den Bosch af te houwen, wie sulx
doet, sall syn om syn holt.
Desselve desgelycken aen de Erve geene steen uytbreeken
sonder oorloff; wie sulx dede ende bevonden worde, sal syn om eenen gulden.
XIX. Dyt syn alsulcke puncten ende stucken die der Commandeur offt
Godtshuys van Mechelen den Naebueren van oudts schuldig is te voldoen ende te
halden.
Item in den eersten is der Commandeur schuldig offt het
Godtshuys voorscreven der grooten Thiendenhalven dat schip van der gantzen
kercken tot Wylre te halden metten glaesvensteren, deur ende soldern,
insgelycken den Choor met allen synen cieraten metten hooghen Autaer, ende met
allen synen cieraten, nemlich kelick wie sich geheurt, boeken, misgeweet dwelen
etc. (1)
Oock die kertz voor dat heylige Sacrament bernende te halden,
wanneer men misse doet, ende te Paeschen den wyn, als die nabuer hochtyt halden.
Noch is der Commandeur offt Godtshuys schuldig die groote
clock tot Wylre te halden, met zeel, asch etc. oorsaecken der grooten Thienden
halven.
Item noch is die Commandeur oft Godthuys der Thiendenhalven
den kerspel Wijlre ende Mechelen een taelenden stieren ende Beer ende eenen weer
schuldig te halden voor die Naebuer, als die den behoefflich syn te gebruycken.
Oyck denselven gelycken eenen gande. (2)
Noch is der Commandeur tot Mechelen schuldig den gantzen Choor metter
gerfcammeren te halden, oyck den hoogen Autaer met allen synen cieraten,
namentlich kelck boeck misgewaet wie sich dat behoort dwelen etc. Oyck alle
sanckboecken die men in den choor ende kercken behoefflich is. Oyck die lamp
voor dat heylig Sacrament bernende te halden nacht ende dach.
Noch is der Commandeur schuldig drie priesteren te halden,
daervan een die kercke van Wylre bedienen sal met messen ende sermoen en deselve
oyck tot Mechelen sermoenen sondaegs ende heyligdachs.
Die ander twee dienen die kerck van Mechelen ende syn da
schuldig alle tag misse te doen op den hoogen Autaer. Ende oyck alle sondagen
ende vier hoochtyden ende allen unser Liever vrauwendaegen, ende alle
Aposteldaegen, ende die daegen van St. Jan Baptist, ende twee martelaeren, twee
confessoren dagen, ende twee martelersse ende twee Joufferendagen dese
voorscreven wochmisse in der kercken Mechelen te doen, ende op alle dese
voorscreven dagen schuldig messen ende Vesperen te singen met synen priesteren
voorscreven.
Ende op deese voorscreven daegen is oyck der Commandeur den
twee costeren Wylre ende Mechelen schuldig een maeltyt, noch den custer van
Mechelen alle jaer een half mudt Roggen.
Item oyck is der Commandeur schuldig te stellen ende te
haldene twee kloster klocken van zeelen ende aschen, ende deselve doen te luyen,
wanneer dat onweer is van blixen ende donner, offt den custer willich te maecken
met gerven offt anders dat hy die doet luyen.
Item oyck is der Commandeur schuldig den kerckhoff toe te
halden soe verre de Commandeurs erff reyckt, nemlich aen de groote port soe
verre die steenen muer reyckt ende eyck tusschen des winnen coelhoff.
Voirt syn die Nabuer den kerckhoff schuldig toe te halden,
ende wes notz van kerckhoff compt is proffyt der kercken van bomen ende anders.
Item noch is die Commandeur schuldig die gewoonlycke
allmoesen te geven ende een brodt van seven ponden in achten te deylen.
Noch heysschen die Nabuer den commandeur die kercke tot
Mechelen te bouwen ter oirsaecken dat die kercke in voortyden affgebrandt is
geweest van des cloisters vuer.
Item noch beclaegen sich die Nabuer eenre broederschap in der
kercke van Mechelen genoemt die pitanti, nemlich alle sondaegen vuer der
vesperen vigilie met vier wasse kertzen ende des maendags darnae met seelmisse
oyck met den vier kertzen op der baeren, welcke broederschap wel bekent is onder
die Nabuer so blyfft nu der dienst ganschelyck achter ende ongedaen, ende heffen
die rente.
Desselve gelycken is die broederschap schuldig te setten op
der baeren vier kertzen op aller Heiligendag in der Vesperen ende vigilie ende
op allen seelen dag in der missen.
pro Copia testor
Jan van Werst schepen der Banck Epen
den 17 februarij 1720.
XX Declaratie von dem Herren Drossardt Cotzhausen vor die gemeinden van
Mechelen und Epen gegeven den vyffthienden Octobris 1718.
Demnach die onderdaenen beyder gerichteren Mechelen und
Epen dem abgestandenen Drossardt zu Witthem Herren Johan Dederichen Cotzhausen
auf dessen freundliches gesinnen voor und nach einige handt unde pferdtsdiensten
uber deroselben schuldigkeit, und wozu sie nach ahnlass des costumen buchs nicht
gehalden freywillig abgestattet haben, ein solches aber denen selben in eine
ubele consequens gezogen werden dorffte, und wir eins unterschriebene inmittels
der zuversicht leben, es werde wohlgedachter Herr Drossard zu Exonerirung seines
eigenen gewissens niemanden zu lieb noch zu leyd, wie es mit leistung
obgedachter Diensten eigentlich beschaffen ad perpetuam rei memoriam der lieber
wahrheit zu steuer sich offenherzig erklähren so haben wir unsere mitscheffen
Sr. Henrichen Henroth und Johannem von Werst ( wie in kraft dieses geschieht)
dahin constituiren sollen, dass dieselbe einen Notarium in unseren ersuchen
sollen gestalten derselbe mit zuziehung zweijer zeugen woll ermelten Herren
Drossarthen abfragen moge, ob dieser ermelte gesampte unterthanen aus ordre der
Gnadigsten Herrschafft oder dero Rathen zu Leistung sothaner diensten gezwungen,
oder ob nicht vielmehr wahr, dass dieselbe solche ungezwungen und ohne dazu
schuldig zu seyn freywillig abgestattet haben. Actum in judiciis Mechelen und
Epen respective den 11 und 13 Octobris 1718.
Domine Notarie
krafft obenstehender constitution requiriren wir eins unterschrebene
bevollmachtigte den Herren Notarium hiemit gestatten derselbe obige abfrag bey
Herren Drossardten Cotshausen tuen, dessen Antworth ad notam nehmen, und das
daerab für die gebühr notige Instrumenta mittheylen wolle.
Aachen den 15 Octobris 1718.
Henrot QQ.
Janvan Werst QQ.
Eodem nachmittags ad instantiam ut supra is voor mir
Notario und zeugen hernach gemelt persohnlich commen und erscheinen Herr Johan
Diederich Cotshausen gewezener Drossardt der Baronnie Wetthem, welcher nachdeme
Ich Ihme voorgeschriebene respec. constitution und requisition deutlich
voorgelesen, uber dero Inhalt erfragt und umb Zeugnis der Wahrheit belangt hab,
mir zur antwort ertheilt hat, wie das er vom jahr 1689 ex Novembri nach
absterben seines Bruders Herren Henrich Alberten Cotzhausen ( so auch Drossard
daselbet gewesen) bis den 27 Julij die Drossardts stelle zu gemeltem Wetthem
vertretten, und das niemahlen die unterthanen daselbst zu einigen Diensten, so
in dem costumen buch nicht enthalten, gezwongen, noch auch darzu von der
genadigster Herrschaft oder dero Räthen ordre gehabt hette, sonderen da die
haussweyeren zu Wetthem starck belandet geweset, Ihro hochfurstliche Durchleucht
zu Waldeck als genädigster Landsherr Ihm Herren Comparenten die ordre dahin
ertheilt hette, dass er die unterthanen dahin willig machen mogte um besagte
weijeren ausreinigen zu helffen, damit dieselbe auch ihre sachen bey
kriegszeiten auff gedachten haus in sicherheit bringen konten.
Mit dem zusatz dass Er Deponens bey leistung sothaner
Diensten auf jedem man eene kan bier, unde wan diesielbe ausser Landts gefahren
das weggelt und nothige zehrung mitgegeben hatte, welches die genadigste
Herrschafft Ihme herren Deponente auch nach ahnlaes der rechnungen verguthet
hette.
Welches Herr Deponens, dha nöhtig, gehorigen orts Eydtlich
zu bekräftigen, urpietugh wahre, daruber zu meines Notarij handen
stipulierendt.
So geschehen Aachen in beijsein Stephan Cohmans von Aachen
und Dederichen Gillyssen van Merschen als hierzu sonderlich ersuchten
glaubhafften zeugen, welche neben herrn Deponentis sohn Herren fritz henrichen
Cotzhausen so in meines Notarii uberstandt, mit uns haben unterschrieben.
Noten.
Bron: Publications de la société historique et archéologique dans le duché de Limbourg. Tome XIX. 1882.
* = uit de originele bron, de versie uit 1720, blijkt dat deze naam geschreven wordt als Paulum Huijn