Keurboeken uit Limburg
(B)
Niel - 1569
Bewerkt door Mathieu
Vandenbosch
Allen den geenen, die desen tegenwoordigen brief met onse zegelen sullen
aensien oft hooren lesen, wij Joannes Bruijninx, als scholtus in der tijd
ende schepenen mede der Bancke ende Heerlijckheijd van Nijel, Aerdt de
Hinnisdael, Aerdt van Roest, Marten Tuteleers, Leonard Vandersteghen, Mathijs
van Hennis ende Jan Proveneers, alle schepenen der Bancke en Gerichts
voorsc. Saluijt. Doen te weten dat voor ons als voor Gericht, coemen ende
verschenen is, die Edele en welgeboren Heer, Heer JACOB VAN CORSWAREM, grave van
Nijel, heer tot Landelijsboots-polaer, erffvocht van Hannia ende vocht vant
Hoeft van Anden onder Gingelom, Ridder … den welcken Heer versueck van ons
ende van die gansche gemeijnten van Nijel sijn alde clerenissen ende
certificatie vernieuwt te worden, (mits dat sijn alde brieven verdonckert
begonsten te worden ende van aldhijd te vergaen), van allen alsulcke alde
Privilegien, Statuten, Rechten ende Costuijmen van recht als derselve
graeffelijcke heer van alden eercomen ende voorlede tijden binnen sijner
heerlijckheijd van rechten wegen is hebbende, ende sijn Alderen en Voorsaeters
altijd gehad hebben. Waerop alle die ondersaeters der voorsc. heerlijckhijd op
het jaergedinge metter clock gedaegt sijnde ende ingeeijscht sijnde, versouchten
die selve ondersaeters, dat men die poincten ende inhalt des graeffelijcken Heer
van Nijel Usantien, Rechten ende hen die alde Privilegien lesen ende eens
vercleeren saude; hetwelck hen mijnheer voorsc. accordeerde. Nae den welcken dat
den selven ondersaeters alsulck altemael gelesen ende vercleert was (ende sij
algelijck wel gehoirt ende verstaen hebben) soo hebben dieselve ondersaeten
altemael eendrachtelijck bekend dat alsulcke Puncten en Privilegien ende Rechten
als (nu hun voorgehalden heeft en) hier naer beschreven staen des heeren van
Nijel van alle eercomen ende menschen gedenckenisse Recht, Gewoonten ende
Usantie ist, ende dat sulcs boven menschen gedenckenisse binnen der
heerlijckheijt van Nijel als voor goede, laudabel Rechten ende alde Usantie
gebruijckt is geweest tot deses daegen toe, ende noch behoirt geobserveert (
gebruijkt ende gehalden) te worden ten eeuwigen daegen. Mits welcke
bekentenissen ende overgeven bij dengraeffelijcken Heer, der alde rechten,
Privilegien … soo cleeren ende certificeren wij Scoltus en Schepenen voors.
(gelijck hiernaer volgende ist).
- Dat de Heer JACOB VAN CORSWAREM wordt gehalden tot Nijel als eenen grave
ende grondheer der selve heerlijckhijd, galge, put ende ratt heeft ende dat
hij Banck te loije, te vonnisse en te recht stellen sal sonder eenigh
derhande hinder dien dorpe van Nijel oft inwoonders aen te doen.
- Dat den Heer van Nijel dieselve heerlijckheid van niemant anders te leen
oft andersints is haudende dan van Godt ende de sonne ende van hem selve als
grondtheer der selver plaetse en mits de selve een erftvoecht is van den
hoft van Anden onder Gingelom gelegen.
- Dat der selve Heer van Nijel die selve heerlijckhijd, oft possessie
daervan ontfangende, totter clocke geleijd moet sijn, silver en golt saijen
tegen der sonnen ende den eedt doen als hennen eijgen grondheer ende grave
van Nijel ende van Schepens ende ondersaeters den eedt ontfangen, en henne
op henne privilegiens oock desgelijcken doen.
- Dat ten allen tijden als der graeffelijcke Heer van Nijel die clock doet
slaen, die ondersaeters dijen clockslagh altemael schuldigh sijn te
obedieren ende henne daer op te rusten ende eggeen andere.
- Dat den heer van Nijel eeniger banmolen, noch ban paenhuijs, noch ban oven
en heeft binnen den dorpe van Nijel.
- Item hauwen wij schepenen dat het water ter molen te Nijel comende niet en
mag opgehalden worden van nijemande noch tot Nerem dan 's saterdaege snoens
tot sondagh snoens.
- Item hauwen wij schepenen wannier dat iemande were die op de deuren oft op
huijsen steecke oft sloeg oft leemden iemande binnen den dorpe van Nyel dat
die verbeuren sal aen den heer xxxiiii Rinsgulden seven schellingen goets
gelt voor den Rinsgulden.
- Item hauwen wij schepenen wannier dat yemande de andere slaet oft stoete
een weykende wonde dat die verbeuren sal aen den heer seventhien Rinsgulden
seven schellingen goets gelt voor den Rinsgulden.
- Item hauwen wij schepenen wannier iemande den anderen steecke oft sloege
een sypende wonde daer men drye herders vlas in geleggen conde, verbeuren
sullen negen dalffve Rinsgulden seven schellingen goetsgelde voor den
Rinsgulden.
- Item hauwen wij schepenen wannier iemande strydt oft strydverdich is ofte
waere binnen den dorpe van Nyel dat die verbeuren sal aen den heer, aen den
meyer ende aen die schepenen xxxiiii alde grooten, twee alde vlemschen voor
de alde grooten te weeten aen den heer van Nyel xiiii alde groten, aen den
meijer thien alde grooten en aen die schepenen thien alde groten.
- Item hauwen wij schepenen waer het saeken dat ymande quaeme dye misdaen
were oft gequetst waere die claegden voor onsen meyer ende schepenen van
Nyel die comen sullen, dat den heer geene beteringe nemen sal dye partye
waere voor gesuent, maer oft geviele dat die partye die misdaen were niet en
claegden binnen viertigh daegen naer dat sy gequetst were oft haer misdaen
waere, soo mag den heer syn boete nemen sonder consent van die partey oft
sonder hem selve oft die partey te vercorten.
- Item hauwen wy schepenen dat als twee ondersaeten vechten oft stounen
buyten die limiten der heerlyckheyt van Nyel alwaer buijten landts die selve
soo wael in die boeten vallen gelyck alwaert op die plaetsen van Nyel
gebuert.
- Item dat den heer van Nyel binnen synder heerlyckheyt magh vangen en
spannen op eener quaede faeme sonder eenige inqueste oft vonnisse te
bevoorens te derfnen hebben.
- Item hauwen wy schepenen dat ten allen tyden datter doodtslagen ende
ongelucken te Nyel gebuerden dat den graeffelycken heer van Nyel dye het
ongeval hebben gedaen calengeren ende remissioneren mag ende die selve
remissie hebbende syn vry ende los in het gansche landt van Loon ende Luijck
sonder hinder oft letsel over al te meugen gaen ende staen.
- Item hauwen wy schepenen ten allen tyden dat sulcken ongevalle gebeurde
oft dat ymands kinderen hebben ongevall die in vaders ende moeders broodt
noch waeren oft verdroncken waeren by quaede bewaeringe der alderen, den
heer magh alsdan aentasten ende calengeren tot synen profyt gereet en have
der selver alders.
- Item hauwen wy schepenen als oock ymandts kinders van wat auderdom sy syn
noch in de broode van vader ende moeder synde, tot Nyel eenich ongeluck
hebben en ongevall dat den heer d'alders guderen, have ende gereet tot syn
oirboir calengeren magh ende des delinquants persoon ende leyff.
- Item hauwen wy schepenen want ymand tot Nyel eenigh delicht doet dat
criminael is ende het leyff ende leven aencleeft, gelyck sacrilegien,
doodtslaegen, morderyen, met gewalt huysen scofferinge ende verstooringe
ende opbreeckinge met openbaer gewalt en dyer gelyck quaede feyten, magh
alsdan den graeffelycken heer van Nyel den delinquanten persoon lyff ende
goedt aentasten ende calengeren.
- Dat den Heer van Nijel heeft eenen seeckeren cheijns binnen den dorpe van
Nijel, vallende allen jaer St. Stevens dagh, op seecker guden en landen van
welcke landen, van welcke landen dat meestendeel cuergoedt is, van welcke
cuergoederen die drij boinderen schuldigh sijn eenen capuijn, 18 penningen
ende den vierden deel walem, elcken alsoo groot als een mensche tusschen
beijde handen over den bandt gehauwen kan, oft voor dat hondert van de
walemen twee alde grooten, (8 penningen voor den alden grooten). Ende weert
saecken dat die laeten haer cappuijnen oft ceijns nijet en betaelden St.
Stevens daege, soo meugen sij noch overlest ende sonder eenigh calengeringe
haere ceijns betaelen des derden daegs naer deerthienden dage.
Item waert saecken dat eenige van dyen laeten haeren ceyns niet en
betaelden noch op St. Stevensdach, soo sal den geenen die den ceyns
opgehalden heeft den meyer condigen des avonds die geene ende dat goedt dat
sy in gebrecke ware ceynsen vinden oft syn, ende dan sal den meyer des
anders daegs zyn schepenen te gaeder doen ende sal maenen wy ende in wat
manieren den heer tot synen ceynsen comen ende geraeken sal, soo hauwen wy
schepenen dat dat goedt alsdan misdaedigt ende genade by recht ende die
schepenen haere cost, ende is dat saecke die laeten des daeghs komen met
ceynsen ende boeten ende de schepenen haeren cost geven, soo sullen sy
daermede vry syn ende is het saeken dat sy des anderen daeghs niet en comen
voor dat manisse van den meijer, soo hauwen wy schepenen dat goedt noch eens
misdaedigh ende genaede by 't recht ende den schepenen haere cost, en oft sy
des anderen daeghs oft des deerden daeghs niet en komen voor des meyers
manisse, soo hauwen wy dat goedt derden werff misdaedigh aen den heer ende
den schepenen haeren cost ende des vierde daeghs hauwen wy schepenen heer
ende goedt te gaeder ende de schepenen haeren cost, ende des vyfden daeghs
hauwen wy den heer syn sasyn sonder ymanden daeghs daertegen te setten ende
den schepenen haeren cost, ende oft dat goedt onder onse bancke niet gelegen
en is oft en waere, soo sullen wy schepenen dat draegen aen den heer ende
schepenen daer dat gelegen is om saseyn van hen te hebben ende dat hauwen wy
schepenen dat den heer dat goedt synen ceyns niet en betaelt noch St.
Stevens dach noch deerden daegh naer derthien daeghen uytwinnen magh binnen
vier daeghen als voorsc. is ende des vyffden dagh saseyn sonder dagh te
setten om dieswille dat sy twee ceyns daeghen hebben ende connen ceyns
betaelen met geldt op wat dagh dat sy willen van twee.
- Item hauwen wy schepenen dat den meyer mette schepenen schuldich is te
setten by den genen die den ceyns ophielt op St. Stevensdagh om dan syn
schepenen te maenen wannier dat den heer oft den derden te cort geschiede
van hunne capuijnen, ceynsen oft van eenichderhande saeken en sullen die
laeten geen recht geven maer den heer is dye schepenen den cost schuldich op
dien dagh.
- Dat die geene die dat ceurgoedt hebben, schuldich sijn te komen drij werff
des jaers, te drij jaergedingen, te weeten des deerden daechs nae derthien
daeghs, des deerdens daechs naer St. Jan Baptist dagh ende des deerden dagh
nae St. Remeijs dagh, ende des jaergeding te verbijden, soo lange als die
son schijnt om te weeten oft sij iemants aenspraecke krijgen sullen opdat
jaergedinge, het waer den Heer oft iemant anders; dat sij hem daer
verantwoorden sullen, sonder imande eenighen dagh te stellen; ende is dat
sij hen niet verantwoorden, soo hauwen wij dat sij misdaedigh sijn sullen
van seven schellingen goedtsgelts.
- Dat eer men dat jaergedinge hauwen sal, den Heer de clock drij werff sal
doen slaen; ende als die clock geslagen is, so sal den Meijer metter
Schepenen in die Bancke gaen ende manen die Schepenen oft sij het hauwen
voor jaergedinge, ende wat men ten jaergedinge schuldich is te doen; ende
dan sullen wij Schepenen, te manisse onsers Meijers wijsen, dat wij t'
hauwen voor jaergedinge, ende dat men hem ban ende vrede doen sal, ende dat
niemant magh gaen sonder oorloft ende oft anders ijemand dede, dat hij bans
plichtigh ende misdanich sal sijn.
- Dat den Heer oft den Meijer schuldigh is te maenen nae des heeren recht
ende nae des Dorps recht ende wat men den Heer schuldich is.
- Dat die voorsc. cuergoederen schuldigh sijn, wannier dat hooft van huijse
van den geenen die dat ceurgoet hebben, afflijvigh woorde; dat dat selve
ceurgoet, dat eenen mensche hilt in sijn leven, den Heer schuldigh is eenen
ceur, en niet meer, te weeten: een perdt oft een koije en al waer dije koije
beter dan dat perdt, soo sal men nochtans dat perdt schatten.
- Dat die luijden haer ceurgoedt meerder en minder moogen coopen ende
verkoopen sonder eenigh hinder van den Heer te hebben; ende dit halden wij
van alde wetenisse nae aenbrengen van onse auders.
- Dat wannier ijmand afflijvigh worden is, die des keurgoed heeft, soo sal
den Meijer sijn Schepenen vergaederen, ende sal gaen met dije schepenen in
t' goet daer sij in gestorven sijn, en sal des keur heijschen op antwoord
der Schepenen; ende is dat sij den keur leveren soo magh den Heer den keur
met hem leijden bij alsoo dat hij die Schepen den cost schuldigh is; ende
waer het saecken, dat sij den keur niet leveren en wouden, soo sal den
Meijer versuecken, dat men hem de beest, hem en die Schepenen, laet sien,
ende die Schepenen sullen die beest schatten, niet op het meesten, maer
weselijck en met redenen, ende die luijden sullen die beeste halden, oft sij
willen, viertogh dagen, sonder afflijvich te sijn, ende leveren binnen
viertogh daegen daernaer dije beeste oft dat geldt, daer sij die Schepenen
op geschat hebben; ende oft sij die beest oft dat geldt, daer sij op geschat
hebben, nijet en leveren binnen 40 daghen, naer dat sij geschat is, soo sal
den Meijer van den Heere wegen sijne Schepenen maenen, in wat maniere den
Heer tot sijnder keure comen sal: soo hauwen wij Schepenen, nae dat maenen
van den Meijer oft van den Heer gedaen sijnde, dat men de partijen sal doen
dagh setten en vervolgen dat men sijn vier genachten ende nae die vierde
genachte, tot sasijn en totten erffven te comen; ende dan is den Heer die
Schepenen den cost schuldigh. Ende waer dat saeken, dat dat keurgoedt oock
onder ons banck niet gelegen is oft en wierd, soo sullen wij Schepenen van
Nijel draegen aen den Heer en aen die Schepenen daer dat keurgoedt onder
gelegen is en sijn sal, om sasijn van hem te hebben van alsulck keurgoedt
tot des Heeren behoift van Nijel.
- Item hauwen wij schepenen wannier een goedt sonder gicht liet ende sonder
gichtdraeger oft sonder sterffelijken momboir daer toe te draegen, dat den
heer dan een boete van seven schellingen goets gelt verschenen is.
- Ite hauwen wij Schepenen voorss., oft ijemand waere, die de Luijden
schaede dede met sijne beesten met dagen, dat die verbeuren sall ses alde
groten, ( twee vleemschen voor elcken alde groot ), te weeten: den Heer twee
alde grooten, den Schepenen twee alde groot en den Voster of den geenen
dijet inbrengt twee alde grooten, die luijden hun schaede betaelt: ende
desgelijck van raepen te haelen, van appelen ende peeren te schudden ende
van thuijnen te breken, of dat die Luijden niet en claegen.
- Item hauwen wij schepenen oft yemands waere die schaede dede met nachte
die raepen trecken, appelen oft peeren schudden oft thuynen breecken dat
dyen verbueren sal eenen Rinsgulden aen den heer al en claegden die goede
luyden nyet.
- Item oft ijemants waere, die in de Luijden goede, bosch, hoeffe oft in den
wijngaert gingen, oft andere vruchten onkeerden met daghen oft met nachten,
dat laten wij op sijn landtrecht staen.
- Item hauwen wij schepenen wannier die Luijden beesten oft andere
havelijcke goederen gecommeert woorden bennen den dorpe van Nijel oft
gerecht, dat den Heer daeraen verschenen is eenen Rinsgulden ende den Voster
sijn recht.
- Item hauwen wy schepenen wannier dat yemants daer cummerde eenigderhande
vruchten op syn erffve dat den heer daer aen verschenen is seven schellingen
goetsgeld ende de schepenen hen rechten ende hen vervolgh ende den voester
syn conde.
- Item hauwen wij Schepenen, waer dat ijemand Schepenen wederseede, dat der
gheen die dat dede, verbeuren sal aen den Heer twee Rinsgulden, ende aen
elcken Schepenen eenen Rinsgulden, alsoo verre als sij daerbij sijn.
- Dat binnen Nijel niemants en behoirt executie van recht te doen daer dan
met de Heer oft sijne gecommiteerde, oft oock niet met geestelijcken
dagementen dije ondersaeters te praemen, uijtgenomen dije geestelijckheijd
in geestelijcke saeken.
- Item wannier dat ijemants te panden gewesen is, dat men pandt haelen sal,
alsoo verre als men pand vind; ende oft men geenen pand vind, ende sij hun
deur sluijten, soo sal mense met den hals hauwen; ende dan is den Heer
daeraen verschenen seven schellingen goedtsgelts en den Voester sijn recht.
- Dat soo wij der een den ander van die ondersaeters van Nijel quaede,
onredelijcke woorden geeft, die verbeuren sal eenen halven florin, ende
dijen sal men dijlen ende hanteren gelijck dat voorss. is van den florin.
Ende alle dese voorss. poincten halden wij Schepenen van Nijel van
heerlijckhijde ende nae aenbrengen van alders. Item van die aert gaeren,
dije straeten ende voetpaden ende die wijde daervan in de gerichten van
Nijel en den omloop des dorps.
- Item hauwen wij Schepenen, dat dije heerstraet wijd sijn sal en schuldigh
is te sijn twee raep roijen wijt, en elck raep roije sal lanck sijn
negenthien (h)alfven haemel voet.
Dat neven dije heerstraet staet een aertgaet, ende gaet uijt den dorpe van
Nijel recht ten velde op Beckers Poelmans gerffven landt.
Ende daer naest eenen wegh, dije te Vossen wert gaet: dijen hauwen wij een
raep roije wijt.
En dat die pullestraet een straet is; ende dat daer een stegel begint en
staet op dat eijnde van Pieter Bogaers hoeve, ende gaet op dat ander eijnde
aft van Pieter Bogaerts hoeve. Noch hauwen wij Schepenen die hegge voor een
vruente.
Noch hauwen wij Schepenen, dat van den dorpe, deur des heeren Bamp van
Corswarem, een voetpaet gaet te Montenacken weert: dijen hauwen wij 4 voeten
wijt.
Noch hauwen wij Schepenen, dat van der onderste molendael, ( als sij uijt
den dorpe is ), een straet gaet te Montenaken weert: dije welcke wij hauwen
een raep roije wijt.
Noch hauwen wij Schepenen aen die Weemolen een aertgatt, en gaet op des
Heeren landt van Elderen, en daer gaet een voetpadt op, te Weseren wert;
dijen hauwen wij 4 voet wijt. Dat der Betser wegh oft gansegatt een raep
roije wijt sijn sal.
Dat boetersgatt een aertgatt is, en gaet op tegen des Heeren van Elderen
landt.
Noch hauwen wij Schepenen dijen wegh, die van de kercke van Nijel ende
boetersgatt gaet totter heerstraeten toe, 6 voeten wijt, als boetersgaet
beslooten is; en als nijet beslooten is, soo hauwen wij die alsoo wijt, dat
men met eender eijgden en welle vaeren magh.
Noch hauwen wij den wegh van den heerstaet te Gingelom weert een raep roije
wijt.
Noch hauwen wij die straete, dije achter des Heeren paenhuijs van Elderen
Sint-Truijden weert gaet, een raep roije wijt.
Aen Nijs poel een aerdtgatt, ende gaet op des Heeren landt van Corswarem op,
ende van daer recht op Sint Truijden weert: dijen wegh hauwen wij 5 voeten
wijt.
Noch hauwen wij boven die overste molen een voetpatt langs die beecke.
Van dije nederste molen te borne toe ende van des Heeren hoeve van Elderen
te borne toe een voetpatt.
Noch hauwen wij den wegh aen de linde, die van voorss. Sint Truijden weert
gaet, een raep roije wijt.
Den wegh die uijt der heerstraeten boven dije linde te Borlen weert gaet een
raeproije wijt.
- Voor den omloop des dorpe van Nijel hauwen wij van der linden op te comen
achter den wijngaert (nu ter tijd toebehoorende mijnheer van Nijel) en
achter Mombers hoven, nu Jan Nijs gerfven hoeve; ende gaende deur dije
straet achter Princen hoft ( nu tertijdt Laureijs Meniarts); ende achter Jan
Beckers hoffdael, (nu ter tijdt Willem Landeloos); ende neven Lansmans hoff
dael, (nu ter tijdt Thomas Stijnen ende Marten Gerts gerven); ende voorders
over die heerstraet tusschen Pieter Beckers ende Thijs Moons hove dael, ( nu
ter tijdt Jan Menten gerfven en Lambrecht Heeren); en deur den Heijligen
Geest hofft achter Paelmaerts hoff dael, (nu ter tijdt gerfven Marcelis
Menten); en weder achter Paelmaerts hoff dael, wijlen toebehoorende de grave
Van den Berghe, soo lanck den reen ter heggen toe; ende van der heggen te
brueckens tegen tot achter den pullen hoft (wijlen den grave Van den Berghe
toebehoirende) ende dan die bruijck steghe dael (lanck is?)
In oirconde der waerhijdt ende tot meerder vastighijd der saecken ende allens
het geene voorss. is, soo hebben wij Scholtus ende Schepenen, boven geschreven,
onse propere ziegelen diesen openen brief doen aenhangen. Geschied in het jaer
ons Heeren 1569 op den 27 daegh junii.
(Dus onderteeckent): Leonard Vandersteghen, secretaris des voorss. gericht, bij
consent van Schepenen voors. gecopieert uijt beseegelden brieff met seven
(Schepenen) segels besiegelt bij mij (is signatum): Leonard Vandersteghen,
secretaris tot Nijel.
Dese copeij tegens die originele copeij, gecopieert uijt den besiegelden brief
voorss. bij ons (1661) Joos Proveneers, scholtet ende schepenen, Henrick
Boesmans, Erasmus Uijttenbrouck ende Jan Proveneers, schepenen des gerichts
Nijel gecollationneert sijnde, hebben bevonden van woorde te woorde te
accorderen.
In conde der waerhijd hebben dije selve met onsen geëeden secretaris doen
subsigneeren op den 28 dagh der maent junii 1661.
(Signatum): Dionysius Tilmans, secretaris.
Bron: Rijksarchief Hasselt, Bibliotheek, Geschiedenis van Montenaken,
1861, dl. I, p. 421 - 439.
De items: 18 (2de alinea), 19, 26, 28 en 31, komen uit:
Handelingen van de Koninklijke Commissie voor de uitgave der Oude Wetten en
Verordeningen van België. Deel XXX (1981-1982). pag. 345 e.v. Niel.
De commissie bezit het exclusieve copyright van deze uitgaven der Oude wetten.
Met dank aan de leden van deze commissie. Contactadres, voorzitter:
Prof. Dr. S. Dauchy, Facultés Universitaires Saint-Louis,
Boulevard du Jardin Botanique, 43
1000 Bruxelles.
Met toestemming van de bewerker voor het internet geschikt gemaakt door Herman de Wit, 2002